Stosunek pracy i jego sądowe ustalenie

Stosunek pracy to szczególny rodzaj zobowiązania między pracownikiem a pracodawcą, który cechuje się osobistym wykonywaniem pracy, jej odpłatnością, podporządkowaniem oraz świadczeniem obowiązków w określonym miejscu i czasie. Kluczowe znaczenie ma sposób faktycznego wykonywania pracy, a nie nazwa umowy łączącej strony. Jak podkreślono w orzecznictwie, samo określenie kontraktu jako „umowy zlecenia” czy „kontraktu B2B” nie przesądza o tym, że nie jest to stosunek pracy.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 kwietnia 1999 r., sygn. akt PKN 642/98, zwrócił uwagę, że rzeczywisty sposób wykonywania obowiązków zawodowych ma pierwszorzędne znaczenie przy ocenie charakteru zatrudnienia. W podobnym tonie wypowiedział się w wyroku z dnia 10 maja 2018 r., sygn. akt I PK 60/17, gdzie podkreślono, że podporządkowanie pracownika oznacza możliwość bieżącego określania przez pracodawcę sposobu realizacji jego obowiązków, nawet jeśli nadzór przełożonego nie ma charakteru stałego.

Sądowe ustalenie stosunku pracy

Osoby formalnie zatrudnione na podstawie umowy cywilnoprawnej, ale faktycznie wykonujące obowiązki w warunkach właściwych dla stosunku pracy, mogą wystąpić do sądu pracy z powództwem o ustalenie istnienia stosunku pracy. Pracownik musi wykazać, że jego zatrudnienie spełnia przesłanki stosunku pracy określone w art. 22 § 1 Kodeksu pracy.

Interes prawny w ustaleniu istnienia stosunku pracy jest istotny, szczególnie jeśli wiąże się z przyszłymi roszczeniami majątkowymi. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 grudnia 2002 r., sygn. akt I PKN 629/01, wskazał, że pracownik może żądać ustalenia stosunku pracy, gdy wynikające z niego prawa mają wpływ na jego sytuację zawodową i finansową. Co więcej, nie tylko sam pracownik, ale także inspektor pracy może wnieść powództwo w jego imieniu – o czym przypomniał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 grudnia 1998 r., sygn. akt I PKN 494/98.

Znaczenie orzeczeń sądowych w zakresie ustalenia stosunku pracy

Kwestia podporządkowania pracowniczego jest kluczowym elementem oceny stosunku prawnego. W przypadku braku obowiązku stosowania się do poleceń pracodawcy lub gdy zatrudniony może powierzyć wykonanie zadań osobie trzeciej, trudno mówić o stosunku pracy. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 lutego 2001 r., sygn. akt I PKN 256/00, takie elementy świadczą raczej o stosunku cywilnoprawnym niż o zatrudnieniu na podstawie umowy o pracę.

Nie każda odpłatna praca spełnia warunki stosunku pracy – kluczowe jest istnienie podporządkowania i obowiązku wykonywania pracy osobiście. W wyroku z dnia 22 września 2020 r., sygn. akt I PK 126/19, Sąd Najwyższy uznał, że jeśli zatrudniony ma pełną swobodę w określaniu sposobu wykonywania obowiązków i nie podlega bieżącemu nadzorowi pracodawcy, to nie można mówić o stosunku pracy.

Korzyści wynikające z posiadania stosunku pracy

Ustalenie stosunku pracy wiąże się z konkretnymi korzyściami dla pracownika, które nie przysługują osobom zatrudnionym na podstawie umów cywilnoprawnych. Są to m.in.:

• Ochrona trwałości zatrudnienia – pracodawca nie może dowolnie zakończyć stosunku pracy i musi przestrzegać przepisów dotyczących wypowiedzenia.

• Prawo do wynagrodzenia za nadgodziny – w ramach stosunku pracy obowiązują normy czasu pracy i przepisy dotyczące wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.

• Prawo do urlopu wypoczynkowego – zgodnie z Kodeksem pracy pracownik ma zagwarantowany płatny urlop, co nie jest regułą w przypadku umów cywilnoprawnych.

• Uprawnienia z tytułu ubezpieczeń społecznych – zatrudnienie w ramach stosunku pracy wiąże się z obowiązkiem odprowadzania składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe, chorobowe oraz wypadkowe.

Potwierdza to orzecznictwo – Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 września 2018 r., sygn. akt II PK 151/17, zaznaczył, że ustalenie stosunku pracy oznacza, iż pracownik nabywa prawo do świadczeń wynikających z ubezpieczeń społecznych. Z kolei w wyroku z dnia 15 czerwca 2023 r., sygn. akt III PSKP 47/22, wskazano, że po prawomocnym ustaleniu istnienia stosunku pracy pracodawca musi umożliwić pracownikowi kontynuację zatrudnienia zgodnie z warunkami umowy o pracę.

O kwalifikacji stosunku prawnego jako stosunku pracy decyduje nie tylko treść umowy, ale przede wszystkim sposób wykonywania obowiązków. W przypadkach, gdy pracownik formalnie zatrudniony na podstawie umowy cywilnoprawnej spełnia warunki stosunku pracy, może dochodzić swoich praw przed sądem.

Orzecznictwo potwierdza, że kluczowe znaczenie ma podporządkowanie pracownicze i osobisty charakter wykonywanej pracy. Warto dochodzić swoich praw, gdyż ustalenie stosunku pracy wiąże się z szeregiem korzyści, takich jak ochrona przed zwolnieniem, prawo do świadczeń wynikających z kodeksu pracy oraz dostęp do ubezpieczeń społecznych.