Posiadanie środków odurzających lub substancji psychotropowych pozostaje w Polsce czynem zabronionym, niezależnie od celu, dla którego dana substancja jest przechowywana. Kwestia odpowiedzialności karnej za taki czyn regulowana jest ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, która w art. 62 przewiduje kilka typów czynów zabronionych zależnych od ilości i okoliczności posiadania substancji, natomiast art. 62a umożliwia – w wyjątkowych przypadkach – odstąpienie od ukarania sprawcy.

Kwalifikacja czynu na gruncie art. 62 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii wprowadza trzy podstawowe warianty odpowiedzialności karnej:

Art. 62 ust. 1 – typ podstawowy, który penalizuje posiadanie jakiejkolwiek ilości środka odurzającego lub substancji psychotropowej i zagrożony jest karą pozbawienia wolności do lat 3.

Art. 62 ust. 2 – typ kwalifikowany, odnoszący się do posiadania „znacznej ilości” narkotyku, zagrożony surowszą karą od roku do 10 lat pozbawienia wolności.

Art. 62 ust. 3 – typ uprzywilejowany, tzw. wypadek mniejszej wagi, który umożliwia sądowi orzeczenie kary grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do 1 roku.

Pojęcie „znacznej ilości” – brak definicji ustawowej i rola orzecznictwa

Ustawa nie zawiera legalnej definicji „znacznej ilości” narkotyku, dlatego jej rozumienie kształtowane jest przez orzecznictwo sądowe. Zgodnie z ugruntowaną linią orzeczniczą Sądu Najwyższego, za „znaczną ilość” należy uznać taką ilość środka, z której możliwe jest uzyskanie kilkudziesięciu porcji konsumpcyjnych, a nie jedynie jednej lub kilku porcji przeznaczonych dla jednej osoby.

W postanowieniu z dnia 9 listopada 2023 r., sygn. akt III KK 178/23, Sąd Najwyższy wyraźnie podkreślił, że przy kwalifikacji czynu nie mają znaczenia cechy osobiste sprawcy, takie jak jego uzależnienie, lecz wyłącznie ilość zabezpieczonego środka i jego potencjał konsumpcyjny. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 listopada 2023 r., sygn. akt V KK 183/23, wskazując, że znaczność ilości nie może być interpretowana subiektywnie, a jedynie w oparciu o ilości obiektywnie umożliwiające odurzenie dużej grupy osób.

Przeznaczenie na własny użytek – bez wpływu na kwalifikację?

Jednym z częstszych mitów prawnych jest przekonanie, że posiadanie narkotyku wyłącznie na własny użytek nie skutkuje odpowiedzialnością karną lub automatycznie wyklucza zastosowanie surowszej kwalifikacji z art. 62 ust. 2 ustawy. Tymczasem, jak potwierdza zarówno krajowe, jak i unijne orzecznictwo, cel posiadania środka odurzającego nie ma znaczenia dla kwalifikacji prawnej czynu, jeśli ilość spełnia kryteria znacznej ilości.

Stanowisko to zostało jednoznacznie wyrażone przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w wyroku z dnia 11 czerwca 2020 r., w sprawie C-634/18 (Tjebbes), w którym stwierdzono, że: „Prawo Unii Europejskiej nie stoi na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie kwalifikowało jako przestępstwo posiadanie znacznych ilości środków odurzających nawet na użytek własny.”

Trybunał podkreślił, że państwa członkowskie mają szeroką swobodę w określaniu polityki karnej w tym zakresie, o ile ich regulacje są proporcjonalne do zagrożenia, jakie stwarza przestępstwo. Oznacza to, że nawet jeśli dana osoba przechowuje większą ilość substancji wyłącznie dla siebie, nie wyłącza to możliwości uznania takiego czynu za przestępstwo typu kwalifikowanego z art. 62 ust. 2 ustawy.

Również Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11 czerwca 2024 r., sygn. akt IV KK 185/24, odniósł się do tej kwestii. Rozpoznając kasację w sprawie skazanego za posiadanie 1,9747 grama marihuany, sąd wyraźnie wskazał, że: „O przyjęciu wypadku mniejszej wagi nie decyduje wyłącznie ilość środka odurzającego, ale całokształt okoliczności przedmiotowych i podmiotowych sprawy (…). Brak również podstaw do przyjęcia w kontekście tych okoliczności, aby oskarżony miał posiadać przedmiotowe środki narkotyczne wyłącznie na własny użytek, na co wskazywać by miała ich ilość.”

Tym samym, także polskie sądy konsekwentnie uznają, że nawet „własny użytek” nie wyłącza odpowiedzialności za posiadanie znacznych ilości narkotyków.

Mechanizm odstąpienia od ukarania – art. 62a ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii

Szczególnym rozwiązaniem wprowadzonym do ustawy jest art. 62a, który umożliwia organom ścigania i sądom umorzenie postępowania karnego, jeżeli:

• sprawca posiadał nieznaczną ilość środka odurzającego lub substancji psychotropowej,

• substancja ta była przeznaczona na własny użytek oraz

• ukaranie sprawcy byłoby niecelowe ze względu na niski stopień społecznej szkodliwości czynu.

Przepis ten ma charakter fakultatywny – sąd nie ma obowiązku jego zastosowania, nawet jeśli wszystkie powyższe warunki są spełnione. Potwierdza to postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 2024 r., sygn. akt IV KK 185/24, w którym stwierdzono, że art. 62a ma charakter jedynie instrumentalny w polityce redukcji karania, a decyzja o jego zastosowaniu należy wyłącznie do sądu, który uwzględnia okoliczności czynu, cechy sprawcy oraz jego dotychczasowe zachowania.

Posiadanie a użycie – odpowiedzialność za chwilowe władanie substancją

Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Sądu Najwyższego, odpowiedzialność karna za posiadanie narkotyku aktualizuje się nawet w przypadku krótkotrwałego władztwa nad substancją, w tym również bezpośrednio przed jej zażyciem. Jak wskazano w uchwale z dnia 27 stycznia 2011 r., sygn. akt I KZP 24/10, oraz w postanowieniu z dnia 30 sierpnia 2023 r., sygn. akt V KK 91/23, wystarczające jest, aby sprawca miał faktyczną możliwość dysponowania środkiem – nawet na chwilę. Zużycie substancji przed interwencją organów nie eliminuje odpowiedzialności karnej za wcześniejsze jej posiadanie.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej jednoznacznie potwierdza, że odpowiedzialność za posiadanie narkotyków w Polsce jest interpretowana rygorystycznie i obiektywnie. Sąd, kwalifikując czyn jako przestępstwo, bierze pod uwagę:

• ilość środka (z uwzględnieniem ilości porcji konsumpcyjnych),

• cel posiadania (własny użytek nie wyklucza odpowiedzialności),

• uprzednią karalność i cechy osobiste sprawcy,

• oraz kontekst sytuacyjny (np. miejsce, czas i sposób ujawnienia substancji).

Choć ustawa przewiduje możliwość odstąpienia od ukarania w przypadku nieznacznych ilości przeznaczonych na własny użytek, jej zastosowanie zależy każdorazowo od indywidualnej oceny sądu. Przepis art. 62a ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii ma charakter wyjątkowy i może być zastosowany wyłącznie w sytuacjach, w których brak jest jakichkolwiek sygnałów świadczących o szkodliwości społecznej czynu lub skłonnościach recydywistycznych sprawcy.