Instytucja warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności od lat pozostaje jednym z podstawowych narzędzi polityki karnej – daje szansę na uniknięcie izolacji przy jednoczesnym warunkowym zobowiązaniu do przestrzegania porządku prawnego i wypełniania obowiązków wskazanych przez sąd. Jeżeli skazany w okresie próby funkcjonuje prawidłowo, kara nie jest wykonywana. Jednak w razie naruszenia tych warunków – sąd może zarządzić wykonanie orzeczonej kary.

Jedną z najbardziej dolegliwych sytuacji, która może prowadzić do odwieszenia kary, jest zaniechanie naprawienia szkody. Sąd może wówczas uznać, że doszło do rażącego naruszenia porządku prawnego, a tym samym do ziszczenia przesłanek z art. 75 § 2 k.k. – umożliwiającego fakultatywne zarządzenie wykonania kary. Co istotne, sąd nie musi wówczas wykazywać, że skazany działał w złej wierze – wystarczy, że mimo upomnienia nie zrealizował obowiązku naprawienia szkody, choć miał taką możliwość.

Kiedy sąd musi, a kiedy może zarządzić wykonanie kary?

Kodeks karny przewiduje zarówno obligatoryjne, jak i fakultatywne przesłanki zarządzenia wykonania kary:

• Zgodnie z art. 75 § 1 k.k., sąd musi zarządzić wykonanie kary, jeżeli skazany w okresie próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany na karę pozbawienia wolności bez zawieszenia.

• Z kolei na podstawie art. 75 § 2 k.k., sąd może to zrobić, jeżeli skazany m.in. rażąco narusza porządek prawny, uchyla się od dozoru lub – co najważniejsze dla niniejszego opracowania – nie wykonuje obowiązku naprawienia szkody orzeczonego na podstawie art. 72 § 2 k.k.

Zobowiązanie do naprawienia szkody a wykonanie kary

Obowiązek naprawienia szkody orzekany jest często jako środek kompensacyjny przy zawieszeniu wykonania kary. Jeżeli skazany nie wykonuje tego obowiązku mimo upomnienia przez kuratora, sąd – zgodnie z art. 75 § 2a k.k. – obligatoryjnie zarządza wykonanie kary, chyba że przemawiają przeciwko temu szczególne względy.

To właśnie taka sytuacja była przedmiotem analizy w artykule „Skazany idzie do więzienia, gdy nie naprawił szkody”. Sąd uznał, że brak działań skazanego po upomnieniu przez kuratora świadczy o lekceważeniu obowiązków nałożonych przez sąd, a tym samym o rażącym naruszeniu porządku prawnego – co skutkowało wykonaniem kary pozbawienia wolności.

Jak długo sąd ma na zarządzenie wykonania kary?

Do niedawna sądy miały na to tylko 6 miesięcy od zakończenia próby. Jednak nowelizacja z 7 lipca 2022 r., która weszła w życie 1 października 2023 r., wydłużyła ten termin do jednego roku. Zgodnie z art. 75 § 4 k.k., sąd może zarządzić wykonanie kary pozbawienia wolności najpóźniej w ciągu 12 miesięcy od zakończenia okresu próby.

Ta zmiana odpowiada na praktyczne trudności – np. sytuacje, gdy przewinienia skazanego wychodzą na jaw dopiero po zakończeniu próby, albo gdy pokrzywdzony zgłasza problem z opóźnieniem. Wydłużenie terminu pozwala zareagować również na takie przypadki.

Co istotne – jak liczyć ten rok?

W postanowieniu z dnia 22 listopada 2023 r., sygn. akt II KK 259/23, Sąd Najwyższy dokonał jednoznacznej wykładni tego przepisu: wystarczy, że sąd wyda postanowienie o zarządzeniu wykonania kary w ciągu roku – nie musi się ono w tym czasie uprawomocnić.

To ważne rozstrzygnięcie, bo wcześniej niektóre sądy odwoławcze błędnie przyjmowały, że liczy się moment uprawomocnienia.

Sąd Najwyższy wskazał, że takie zawężające podejście godziłoby w cel regulacji, która ma zapewnić realną możliwość reakcji karnej również na zdarzenia ujawnione dopiero po zakończeniu okresu próby.

Nowelizacja art. 75 § 4 k.k. oraz aktualne orzecznictwo pokazują, że nawet po zakończeniu okresu próby skazany nie może czuć się całkowicie bezpieczny. Jeśli uchyla się od obowiązku naprawienia szkody, nie przestrzega innych warunków zawieszenia albo popełni podobne przestępstwo – sąd może, a czasem musi, odwiesić karę.

Wydłużony termin do jednego roku oznacza nie tylko większe możliwości dla sądu, ale też dłuższy okres niepewności prawnej dla skazanego. Przez kolejne 12 miesięcy po zakończeniu próby musi on liczyć się z realną groźbą osadzenia w zakładzie karnym – zwłaszcza jeśli nie wywiązuje się z nałożonych obowiązków.