Rozwód obcokrajowców w Polsce – zasady, jurysdykcja i kluczowe kwestie prawne
Rozwód małżonków, z których przynajmniej jedno jest cudzoziemcem, wiąże się z koniecznością ustalenia, czy polskie sądy posiadają jurysdykcję do rozpoznania sprawy. Jest to kluczowe zagadnienie w kontekście międzynarodowego postępowania cywilnego, mające istotne konsekwencje zarówno dla przebiegu procesu, jak i skuteczności orzeczenia. Kwestia ta została szczegółowo uregulowana w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.), w szczególności w art. 1103 oraz 11031, które określają przesłanki jurysdykcji krajowej w sprawach małżeńskich. Ponadto, w odniesieniu do rozwodów, w których jedno z małżonków posiada miejsce zamieszkania na terytorium Unii Europejskiej, zastosowanie znajdują również przepisy unijne, w tym rozporządzenie Rady (UE) 2019/1111 z dnia 25 czerwca 2019 r., znane jako Bruksela II bis, regulujące kwestie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej.
Jurysdykcja krajowa w sprawach rozwodowych
Jurysdykcja krajowa odnosi się do kompetencji sądów danego państwa do rozpoznawania określonych spraw, w tym postępowań rozwodowych z elementem międzynarodowym. W polskim systemie prawnym zagadnienie to zostało uregulowane w Kodeksie postępowania cywilnego (k.p.c.), w szczególności w art. 1103 oraz 11031, które określają przesłanki uzasadniające właściwość sądów polskich w sprawach małżeńskich. W sprawach rozwodowych z udziałem obcokrajowców jurysdykcja polskiego sądu może mieć charakter fakultatywny lub wyłączny, co oznacza, że w określonych przypadkach polski wymiar sprawiedliwości może, ale nie musi, być właściwy do rozpoznania sprawy, a w innych sytuacjach ma wyłączną kompetencję.
Podstawy jurysdykcji krajowej w sprawach rozwodowych
Zgodnie z art. 11031 k.p.c., polski sąd będzie właściwy do rozpoznania sprawy rozwodowej, jeśli spełniona zostanie przynajmniej jedna z poniższych przesłanek:
-
Ostatnie miejsce zamieszkania lub pobytu w Polsce – jeśli małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania lub pobytu na terytorium Polski, a przynajmniej jedno z nich nadal tu mieszka, to polski sąd może rozpoznać sprawę rozwodową.
-
Długoterminowy pobyt powoda w Polsce – jeśli powód, czyli małżonek wnoszący pozew o rozwód, zamieszkuje lub ma miejsce zwykłego pobytu w Polsce przez co najmniej rok bezpośrednio przed wniesieniem pozwu, to sprawa może toczyć się w Polsce.
-
Skrócony okres pobytu dla obywatela polskiego – jeśli powód posiada obywatelstwo polskie, wymagany okres zamieszkania na terytorium Polski przed wniesieniem pozwu skraca się do co najmniej 6 miesięcy.
-
Obywatelstwo polskie obojga małżonków – jeśli oboje małżonkowie posiadają polskie obywatelstwo, polski sąd jest właściwy do orzekania w sprawie rozwodowej niezależnie od ich aktualnego miejsca zamieszkania.
Powyższe przesłanki mają charakter alternatywny, co oznacza, że wystarczy spełnienie jednej z nich, aby sprawa mogła toczyć się przed polskim sądem.
Wyłączna jurysdykcja polskich sądów
Istnieją także przypadki, w których polski sąd posiada wyłączną jurysdykcję, co oznacza, że żaden inny sąd zagraniczny nie może rozpoznawać sprawy rozwodowej. Sytuacja taka ma miejsce, gdy łącznie spełnione są następujące warunki:
-
Oboje małżonkowie posiadają obywatelstwo polskie,
-
Mają miejsce zamieszkania na terytorium Polski,
-
Mają miejsce zwykłego pobytu w Polsce.
W przypadku spełnienia powyższych warunków, rozwód może zostać przeprowadzony wyłącznie w Polsce, niezależnie od woli stron czy ich wcześniejszych uzgodnień dotyczących jurysdykcji.
Zasady dotyczące spraw małżeńskich w Unii Europejskiej
W sprawach rozwodowych, w których jedno z małżonków ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej (z wyjątkiem Danii), zastosowanie znajdą przepisy unijne, w tym rozporządzenie 2019/1111 (Bruksela II bis).
Zgodnie z tym rozporządzeniem, właściwość sądu do orzekania w sprawie rozwodowej może być ustalana nie tylko na podstawie przepisów krajowych, ale również według unijnych zasad jurysdykcyjnych. W praktyce oznacza to, że pierwszeństwo w orzekaniu rozwodu może mieć sąd innego państwa członkowskiego UE, jeżeli spełnione są przesłanki silniejszego związku stron z tym państwem, np.
-
miejsce ostatniego wspólnego zamieszkania małżonków,
-
miejsce zamieszkania dzieci stron,
-
miejsce pracy małżonków.
W przypadku konfliktu jurysdykcji sądów różnych państw UE, ostateczną decyzję podejmuje sąd pierwszej instancji, przy czym istnieje zasada pierwszeństwa dla sądu, do którego najpierw wpłynął pozew rozwodowy.
Jurysdykcja w sprawach dotyczących dzieci
Zgodnie z art. 11031 § 3 k.p.c., jeśli polski sąd ma jurysdykcję w sprawie rozwodowej, to automatycznie ma także kompetencję do orzekania w sprawie władzy rodzicielskiej nad dziećmi. Jest to tzw. jurysdykcja pochodna, wynikająca z powiązania spraw. Oznacza to, że nie ma konieczności osobnego badania właściwości sądu w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej – jeśli sąd orzeka o rozwodzie, to jednocześnie może rozstrzygać o kwestiach związanych z opieką nad dziećmi.
Jurysdykcja w sprawach alimentacyjnych
Podobna zasada obowiązuje w przypadku alimentów. Jeżeli sprawa alimentacyjna jest łączona ze sprawą rozwodową, to automatycznie podlega jurysdykcji sądu rozwodowego. Tylko w przypadku, gdy postępowanie alimentacyjne toczy się odrębnie od rozwodu, może pojawić się kwestia ustalenia innej jurysdykcji, np. w państwie, w którym dziecko ma miejsce zamieszkania.
Znaczenie miejsca zamieszkania i pobytu
Polskie przepisy szczegółowo określają, jakie kryteria muszą być spełnione, aby polski sąd mógł rozpoznać sprawę rozwodową. Kluczowe znaczenie mają dwa pojęcia:
-
Miejsce zamieszkania – zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, jest to miejsce, w którym dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu.
-
Miejsce zwykłego pobytu – w praktyce oznacza kraj, z którym dana osoba ma najwięcej powiązań życiowych i w którym spędza większość czasu.
Dla sądu istotne jest wykazanie, że przynajmniej jedno z tych miejsc znajduje się w Polsce, w przeciwnym razie polska jurysdykcja może nie zostać uznana.